Bij toeval ontdekte ik laatst een wonderlijke Japanse kunstvorm, hikaru dorodango. Ik had al eens gehoord van kintsugi. Dat is de Japanse kunst om scherven van aardewerk met goud te lijmen. De kunst is dan om de barsten niet te verbergen maar juist om de littekens te laten zien. Een dorodango is een glimmende kogel gemaakt van modder. Door urenlang geduldig te kneden, te wrijven en te polijsten verandert het nederigste materiaal wat je maar kunt bedenken – modder – in een perfect gevormd kleinood.

‘Bent u mijnheer Deen van de Pabo van vroeger?’, vroeg een vrouwenstem aan de andere kant van de lijn. ‘Ja dat klopt, wie ben jij?’ Zij stelde zich voor en legde uit waarvoor zij belde. Tien jaar eerder kwam haar docente gezondheidskunde om het leven door zelfdoding. Die docente was mijn collega en goede vriendin Alice. De oud studente vertelde hoe ingrijpend dat voor haar was geweest. Ze ging zelf in dat jaar door een moeilijke fase en Alice was voor haar een grote steun. Haar zelfdoding kwam als een donderslag bij heldere hemel. Nu ze wat langer aan de lijn was, kon ik me de studente beter herinneren. Bij de herdenkingsbijeenkomst zong ze een lied en begeleidde zichzelf daarbij op gitaar. Heel kwetsbaar, heel mooi. ‘Ik vroeg me af of u misschien nog een foto van haar heeft uit die tijd. Ik moet nog vaak aan haar denken. Ze heeft heel veel voor mij betekent. Ik vind het zo erg dat ik nu haar gezicht niet meer voor me kan halen. Ik voel met daar schuldig over.’ Ik beloofde mijn best voor haar te doen. Alice was gestorven kort voor de tijd van digitale fotografie en mobieltjes, dus ik moest op zoek naar een fotoafdruk. Foto’s van haar waren zeldzaam want zij stond zelf vooral achter de camera en zorgde ervoor dat ze buiten beeld bleef. Toch vond ik een mooie foto. Ik stuurde hem op bij een kaart met een persoonlijke boodschap. Dat telefoongesprek in 2005 met de oud studente, inmiddels onderwijzeres, is mij al die jaren bijgebleven. Ik besefte toen opnieuw op indringende manier de enorme impact van zelfdoding. Voor familie en vrienden in de eerste plaats maar ook voor een veel bredere kring van betrokkenen, waaronder bijvoorbeeld deze studente.

Marieke van Lierop en Marieke Foppen verloren allebei op jonge leeftijd hun partner aan zelfdoding. Over hun zoektocht na dit verlies publiceerden zij het boek ‘Leven in de rouwerij’. Marieke van Lierop vertelt daarin onder andere hoe zij haar eigen herstel wilde vormgeven door allerlei dingen te ondernemen waarvan ze dacht dat ze goed voor haar en haar rouwproces waren. ‘Dagelijks wandelen, praten, regelzaken en heel veel slapen. Ik ging met mijn familie naar de plek waar Stefan is overleden.’ En, vertelt ze, ze bezocht het werk van haar overleden partner. ‘Ik was nog nooit op zijn werk geweest en heb daar gepraat met zijn collega’s. Zij zagen Stefan in een week soms nog meer dan ik en toch ken je elkaar nauwelijks. Ze werden dagelijks geconfronteerd met een leeg bureau. Hij werd gemist. Het was fijn om beeld te krijgen bij zijn werkplek en verdriet te delen met mensen die veel tijd met hem hadden doorgebracht.’ (p. 125)

Hoe kun je rouwen als de relatie met je geliefde niet mocht bestaan? Over dat aangrijpende dilemma gaat de Britse film ‘Lilting’ (2014). De film is alweer tien jaar oud maar gelukkig nog steeds te zien, o.a. op het streaming platform Cinetree.

Vanmorgen werd ik geraakt door deze spotprent in de krant. Ik moest er natuurlijk om lachen en tegelijk besefte ik de diepe tragiek ervan. Hij deed me denken aan de scherpe pijn die mensen ervaren die een dierbare verliezen na een hechte relatie van jaren en jaren. Deze spotprent gaat over een hechte relatie tussen moeder en zoon, een zogenaamde symbiotische relatie. Symbiotische relaties kunnen grote invloed hebben op het rouwproces. Mensen kunnen soms zo met elkaar verstrengeld raken dat ze voor hun levensgeluk volledig van elkaar afhankelijk zijn. Wat bij leven normaal leek, wordt na het overlijden een probleem. Partners in zo’n relatie hebben vaak een vaste taakverdeling. Hij lost de technische problemen en zit achter het stuur van de auto. Zij bepaalt wat er op tafel komt en legt iedere dag zijn kleren klaar. Alle vrije tijd brengen ze met elkaar door. Beiden hebben dezelfde sociale contacten en gaan er zelden alleen op uit met hun eigen vrienden of vriendinnen. Als ze alleen zijn, bestaat die tijd eigenlijk uit het wachten op de ander.

Hij had duidelijk behoefte aan een praatje, de man naast mij in de tramlijn 17. Ik schatte hem eind dertig. De aanleiding was mijn tas waaraan hij dacht mijn beroep te herkennen. ‘Bent u jurist? Ambtenaar? Dokter?’ en zo ging hij een hele lijst af. Allemaal mis. Hij vertelde al snel dat hij zelf bouwvakker was. ‘Wat mijn ogen zien, maken mijn handen’, zei hij trots. ‘Dan zul je wel nooit zonder werk zitten?’ ‘Neen, zeker niet.’ Maar nu was hij toch even vrij en op weg naar zijn oude woning aan de andere kant van de stad om de post op te halen die daar soms nog kwam. ‘Ik ben anderhalf jaar geleden mijn vrouw verloren aan die k*t ziekte en nu ben ik met mijn zoontje kleiner gaan wonen en dichter bij mijn moeder.’ Hij was dik tevreden over hoe hij op zijn werk was opgevangen. ‘Ik werk er ook al zo lang, hè. Ze kennen me goed. Het is klote maar ik moet verder.’ ‘Fijn dat ze goed zijn voor je op het werk', zei ik.  ‘Zeker, daar ben ik heel blij mee.’ We moesten er allebei bij het centraal station uit. ‘Het beste met je.’ Hij gaf me een hand. ‘Bedankt maar het is was het is, mijnheer.’

Foto: Beam.eo.nl

Bas van Ormondt en zijn vriendin Lidewij verliezen in 2023 hun 1,5 jaar oude zoon Natan. In 2024 werd hun dochter Rivka geboren. Bas vertelt er over in de tweewekelijkse rubriek ‘Leven na de dood’ in het Volkskrant Magazine van 29 juni 2024. Als jij ook een collega hebt die een kind heeft verloren, hoop ik voor hem en voor jou dat hij net zo doortastend kan zijn als Bas. Hij deed namelijk iets waarmee hij zichzelf en zijn omgeving hielp.

Een tragikomedie over complexe rouw

Veel mensen doen hun dagelijkse werk in een gevaarlijke omgeving. Bij het leger op hot spots in de wereld, bij de hulpdiensten op kritieke momenten, in de bouw op grote hoogte, op zee borend naar olie en gas, bij temperaturen ver boven de 1000 graden in de metaalindustrie. Door deze gevaren moet je als collega’s blind op elkaar kunnen vertrouwen en is er weinig ruimte voor twijfel of zwakte. Dat smeedt een hechte onderlinge band tussen meestal mannen van weinig woorden, want iedere seconde telt, maar in steeds meer beroepen ook vrouwen. Deze gedragscode die levensreddend kan zijn werkt minder goed als het fout gaat. Bij fatale en niet fatale ongevallen heb je als leidinggevende een bijzondere verantwoordelijkheid voor het welzijn van de collega’s na een ingrijpende gebeurtenis. Als leidinggevende zorg je voor professionele opvang en debriefing van de naaste collega’s en heb je vaak de zware taak de directe familie te informeren. Gelukkig is er bij defensie, bij de overheid en in de industrie veel ervaring met opvangteams en directe zorg bij acuut gevaar en bij calamiteiten. Voor de verliesbegeleiding op langere termijn bestaan minder protocollen. Hoe ga je hiermee om als leidinggevende? Dat is zeker een hele opgave maar hoeft niet ingewikkeld te zijn.

De impact van bedrijfsreorganisaties die gepaard gaan met ontslagen is enorm. In de eerste plaats voor degene die op straat staat. Ook wanneer sprake is van een zogenaamde ‘zachte landing’ door een afvloeiingsregeling of sociaal plan komt de klap altijd hard aan. Zeker wanneer er willekeur of boze opzet in het spel is. De woede en verdriet die ontslag veroorzaakt zijn onderdeel van het rouwproces dat je doormaakt bij zo’n verlies. De zoektocht naar nieuw werk laat weinig tijd en ruimte voor rouw. De effecten van de impact zijn daarom soms pas veel later merkbaar. Je bent aan het werk in je nieuwe baan er ontstaat wrijving onder collega’s of er is hoge werkdruk en dan kun je zomaar door het lint gaan of zelfs uitvallen. Je solliciteert je suf en de afwijzingen stapelen zich op, tot die ene druppel die jouw emmer laat overlopen.

‘Rouwen is liefde’. Dat is de titel van een nieuw boek over verlies en verdriet. Luuc Smit en Manu Keirse schreven het. Manu Keirse is een Vlaamse arts en psycholoog. Zijn mantra is: Rouwen is de keerzijde van liefde. Dat komt in al zijn boeken en lezingen terug. Luuc Smit is trauma deskundige aan de Hogeschool Zeeland. In dit nieuwe boek staat het begrip ‘verbinding’ centraal. In 32 hoofdstukken vertellen ze hoe belangrijk verbinding tussen mensen in tijden van verlies en verdriet is. En ze geven praktische handvatten hoe je die verbinding tussen mensen met verdriet en de mensen in hun omgeving vorm kunt geven.

Bij toeval ontdekte ik laatst een wonderlijke Japanse kunstvorm, hikaru dorodango. Ik had al eens gehoord van kintsugi. Dat is de Japanse kunst om scherven van aardewerk met goud te lijmen. De kunst is dan om de barsten niet te verbergen maar juist om de littekens te laten zien. Een dorodango is een glimmende kogel gemaakt van modder. Door urenlang geduldig te kneden, te wrijven en te polijsten verandert het nederigste materiaal wat je maar kunt bedenken – modder – in een perfect gevormd kleinood.

‘Bent u mijnheer Deen van de Pabo van vroeger?’, vroeg een vrouwenstem aan de andere kant van de lijn. ‘Ja dat klopt, wie ben jij?’ Zij stelde zich voor en legde uit waarvoor zij belde. Tien jaar eerder kwam haar docente gezondheidskunde om het leven door zelfdoding. Die docente was mijn collega en goede vriendin Alice. De oud studente vertelde hoe ingrijpend dat voor haar was geweest. Ze ging zelf in dat jaar door een moeilijke fase en Alice was voor haar een grote steun. Haar zelfdoding kwam als een donderslag bij heldere hemel. Nu ze wat langer aan de lijn was, kon ik me de studente beter herinneren. Bij de herdenkingsbijeenkomst zong ze een lied en begeleidde zichzelf daarbij op gitaar. Heel kwetsbaar, heel mooi. ‘Ik vroeg me af of u misschien nog een foto van haar heeft uit die tijd. Ik moet nog vaak aan haar denken. Ze heeft heel veel voor mij betekent. Ik vind het zo erg dat ik nu haar gezicht niet meer voor me kan halen. Ik voel met daar schuldig over.’ Ik beloofde mijn best voor haar te doen. Alice was gestorven kort voor de tijd van digitale fotografie en mobieltjes, dus ik moest op zoek naar een fotoafdruk. Foto’s van haar waren zeldzaam want zij stond zelf vooral achter de camera en zorgde ervoor dat ze buiten beeld bleef. Toch vond ik een mooie foto. Ik stuurde hem op bij een kaart met een persoonlijke boodschap. Dat telefoongesprek in 2005 met de oud studente, inmiddels onderwijzeres, is mij al die jaren bijgebleven. Ik besefte toen opnieuw op indringende manier de enorme impact van zelfdoding. Voor familie en vrienden in de eerste plaats maar ook voor een veel bredere kring van betrokkenen, waaronder bijvoorbeeld deze studente.

Marieke van Lierop en Marieke Foppen verloren allebei op jonge leeftijd hun partner aan zelfdoding. Over hun zoektocht na dit verlies publiceerden zij het boek ‘Leven in de rouwerij’. Marieke van Lierop vertelt daarin onder andere hoe zij haar eigen herstel wilde vormgeven door allerlei dingen te ondernemen waarvan ze dacht dat ze goed voor haar en haar rouwproces waren. ‘Dagelijks wandelen, praten, regelzaken en heel veel slapen. Ik ging met mijn familie naar de plek waar Stefan is overleden.’ En, vertelt ze, ze bezocht het werk van haar overleden partner. ‘Ik was nog nooit op zijn werk geweest en heb daar gepraat met zijn collega’s. Zij zagen Stefan in een week soms nog meer dan ik en toch ken je elkaar nauwelijks. Ze werden dagelijks geconfronteerd met een leeg bureau. Hij werd gemist. Het was fijn om beeld te krijgen bij zijn werkplek en verdriet te delen met mensen die veel tijd met hem hadden doorgebracht.’ (p. 125)

Hoe kun je rouwen als de relatie met je geliefde niet mocht bestaan? Over dat aangrijpende dilemma gaat de Britse film ‘Lilting’ (2014). De film is alweer tien jaar oud maar gelukkig nog steeds te zien, o.a. op het streaming platform Cinetree.

Vanmorgen werd ik geraakt door deze spotprent in de krant. Ik moest er natuurlijk om lachen en tegelijk besefte ik de diepe tragiek ervan. Hij deed me denken aan de scherpe pijn die mensen ervaren die een dierbare verliezen na een hechte relatie van jaren en jaren. Deze spotprent gaat over een hechte relatie tussen moeder en zoon, een zogenaamde symbiotische relatie. Symbiotische relaties kunnen grote invloed hebben op het rouwproces. Mensen kunnen soms zo met elkaar verstrengeld raken dat ze voor hun levensgeluk volledig van elkaar afhankelijk zijn. Wat bij leven normaal leek, wordt na het overlijden een probleem. Partners in zo’n relatie hebben vaak een vaste taakverdeling. Hij lost de technische problemen en zit achter het stuur van de auto. Zij bepaalt wat er op tafel komt en legt iedere dag zijn kleren klaar. Alle vrije tijd brengen ze met elkaar door. Beiden hebben dezelfde sociale contacten en gaan er zelden alleen op uit met hun eigen vrienden of vriendinnen. Als ze alleen zijn, bestaat die tijd eigenlijk uit het wachten op de ander.

Hij had duidelijk behoefte aan een praatje, de man naast mij in de tramlijn 17. Ik schatte hem eind dertig. De aanleiding was mijn tas waaraan hij dacht mijn beroep te herkennen. ‘Bent u jurist? Ambtenaar? Dokter?’ en zo ging hij een hele lijst af. Allemaal mis. Hij vertelde al snel dat hij zelf bouwvakker was. ‘Wat mijn ogen zien, maken mijn handen’, zei hij trots. ‘Dan zul je wel nooit zonder werk zitten?’ ‘Neen, zeker niet.’ Maar nu was hij toch even vrij en op weg naar zijn oude woning aan de andere kant van de stad om de post op te halen die daar soms nog kwam. ‘Ik ben anderhalf jaar geleden mijn vrouw verloren aan die k*t ziekte en nu ben ik met mijn zoontje kleiner gaan wonen en dichter bij mijn moeder.’ Hij was dik tevreden over hoe hij op zijn werk was opgevangen. ‘Ik werk er ook al zo lang, hè. Ze kennen me goed. Het is klote maar ik moet verder.’ ‘Fijn dat ze goed zijn voor je op het werk', zei ik.  ‘Zeker, daar ben ik heel blij mee.’ We moesten er allebei bij het centraal station uit. ‘Het beste met je.’ Hij gaf me een hand. ‘Bedankt maar het is was het is, mijnheer.’

Foto: Beam.eo.nl

Bas van Ormondt en zijn vriendin Lidewij verliezen in 2023 hun 1,5 jaar oude zoon Natan. In 2024 werd hun dochter Rivka geboren. Bas vertelt er over in de tweewekelijkse rubriek ‘Leven na de dood’ in het Volkskrant Magazine van 29 juni 2024. Als jij ook een collega hebt die een kind heeft verloren, hoop ik voor hem en voor jou dat hij net zo doortastend kan zijn als Bas. Hij deed namelijk iets waarmee hij zichzelf en zijn omgeving hielp.

Een tragikomedie over complexe rouw

Veel mensen doen hun dagelijkse werk in een gevaarlijke omgeving. Bij het leger op hot spots in de wereld, bij de hulpdiensten op kritieke momenten, in de bouw op grote hoogte, op zee borend naar olie en gas, bij temperaturen ver boven de 1000 graden in de metaalindustrie. Door deze gevaren moet je als collega’s blind op elkaar kunnen vertrouwen en is er weinig ruimte voor twijfel of zwakte. Dat smeedt een hechte onderlinge band tussen meestal mannen van weinig woorden, want iedere seconde telt, maar in steeds meer beroepen ook vrouwen. Deze gedragscode die levensreddend kan zijn werkt minder goed als het fout gaat. Bij fatale en niet fatale ongevallen heb je als leidinggevende een bijzondere verantwoordelijkheid voor het welzijn van de collega’s na een ingrijpende gebeurtenis. Als leidinggevende zorg je voor professionele opvang en debriefing van de naaste collega’s en heb je vaak de zware taak de directe familie te informeren. Gelukkig is er bij defensie, bij de overheid en in de industrie veel ervaring met opvangteams en directe zorg bij acuut gevaar en bij calamiteiten. Voor de verliesbegeleiding op langere termijn bestaan minder protocollen. Hoe ga je hiermee om als leidinggevende? Dat is zeker een hele opgave maar hoeft niet ingewikkeld te zijn.

De impact van bedrijfsreorganisaties die gepaard gaan met ontslagen is enorm. In de eerste plaats voor degene die op straat staat. Ook wanneer sprake is van een zogenaamde ‘zachte landing’ door een afvloeiingsregeling of sociaal plan komt de klap altijd hard aan. Zeker wanneer er willekeur of boze opzet in het spel is. De woede en verdriet die ontslag veroorzaakt zijn onderdeel van het rouwproces dat je doormaakt bij zo’n verlies. De zoektocht naar nieuw werk laat weinig tijd en ruimte voor rouw. De effecten van de impact zijn daarom soms pas veel later merkbaar. Je bent aan het werk in je nieuwe baan er ontstaat wrijving onder collega’s of er is hoge werkdruk en dan kun je zomaar door het lint gaan of zelfs uitvallen. Je solliciteert je suf en de afwijzingen stapelen zich op, tot die ene druppel die jouw emmer laat overlopen.

‘Rouwen is liefde’. Dat is de titel van een nieuw boek over verlies en verdriet. Luuc Smit en Manu Keirse schreven het. Manu Keirse is een Vlaamse arts en psycholoog. Zijn mantra is: Rouwen is de keerzijde van liefde. Dat komt in al zijn boeken en lezingen terug. Luuc Smit is trauma deskundige aan de Hogeschool Zeeland. In dit nieuwe boek staat het begrip ‘verbinding’ centraal. In 32 hoofdstukken vertellen ze hoe belangrijk verbinding tussen mensen in tijden van verlies en verdriet is. En ze geven praktische handvatten hoe je die verbinding tussen mensen met verdriet en de mensen in hun omgeving vorm kunt geven.